वारी नांदूर मध्यमेश्वरची

गेल्या आठवड्यात माझी एक बालमैत्रीण आलेली होती. तिला नांदूर मध्यमेश्वरला जाऊया असे आमिष दाखवून राहण्यास भाग पडले. ती स्वतः एक सुंदर आणि अप्रतिम पेंटर आहे. त्यामुळे पक्षी पहायला जाऊया म्हटल्यावर अजून एक दिवस थांबायला ती अगदी सहज तयार झाली.

उगाचच काहीतरी भौतिक वस्तूस्वरूपात भेटवस्तू देण्यापेक्षा मला मित्रमैत्रिणींना अशा गिफ्ट्स द्यायला आवडते. नांदूर मध्यमेश्वर हे नाशिकच्या अगदी जवळ म्हणजे अवघ्या ४५ किलोमीटर अंतरावर आहे. कॅमेरा, बायनाक्युलर आणि भरपूर नाश्ता घेवून आम्ही निघालो. नेहमीप्रमाणे सोबत Birds of Indian Subcontinent हे Richard Grimmett, Carol Inskipp आणि Tim Inskipp पुस्तक होतेच, हे माझे एक अत्यंत आवडते पुस्तक आहे. 

नांदूर मध्यमेश्वरला महाराष्ट्राचे भरतपूर असेही म्हणतात. १९०७ ते १९१३ या दरम्यान निफाड तालुक्यातील कादवा आणि गोदावरी नद्यांच्या संगमावर नांदूर मध्यमेश्वर हे धरण बांधले गेले. ही एक पाणथळ जागा आहे. पाणी उथळ आहे. त्यामुळे जवळच्या मांजरगाव आणि चापडगाव या गावापर्यंत हे पाणी पोहोचते. उथळ पाणी असल्याने इथे पक्षी मोठ्या प्रमाणात

आढळतात. इथले पाणी उन्हाळ्यात प्रचंड आटते. अगदी आतपर्यंत सहज चालत जाता येते. या काळात सुद्धा अनेक पक्षी दिसतात. यावर्षी भरपूर पाउस झाल्याने आता तरी भरपूर पाणी होते. या पाण्यात गोदावरीचा गाळ वाहून येतो आणि त्यामुळे दलदल तयार होते. यात अनेक सेंद्रिय घटकही आहेत. या सगळ्यामुळे इथे पाणवनस्पतींना स्थैर्य मिळते आणि त्यामुळे जैविक समृद्धी निर्माण होण्यास अत्यंत पूरक परिस्थिती निर्माण झाली आहे. पक्षी निरीक्षकांसाठी नांदूर मध्यमेश्वर ही जणू पंढरी आहे. त्यामुळे अगदी दरवर्षी वारी करणारे अनेक

 पक्षी निरीक्षक इथे येतात. आम्ही वर्षातून चार पाच वेळा तर नक्कीच जातो. गेल्या दोन वर्षांमध्ये इथे बऱ्यापैकी सुधारणा आणि सोयीसुविधा निर्माण होत आहेत. निरीक्षणासाठी नव्याने काही मचाण बांधले आहेत. यावेळी एक जुना मचाण दुरुस्त केलेला दिसला. आता राहण्यासाठी तंबूदेखील बांधले आहेत. तसेच बसण्यासाठी सिमेंटच्या लहान शेड्सदेखील बांधल्या आहेत. एवढेच नाही तर अभयारण्याला वळण्याच्या पूर्वी दोन लहानशी हॉटेल्स देखील तयार झाली आहेत. शिवाय आतमध्ये एक लहानसे कॅन्टीनही आहे.
मुख्य रस्त्यावरून अभयारण्यात शिरल्या शिरल्या अनेक पक्षी भेटतातच. आमच्या स्वागताला कापशी घार होतीच. शिवाय खाटिक, पिवळा धोबी, सातभाई असे अनेक पक्षी होते. आत गेलो तर हुदहुद गवतामध्ये त्याचे भक्ष्य शोधीत खात होता. यावेळेस आम्हाला मोठ्या प्रमाण पेंटेड स्टोर्क

किंवा चित्रबलाक दिसले. तळ्यामध्ये लहान लहान बेटासारखे चिखलाचे उंचावटे आहेत. त्यावर हे पक्षी मस्तपैकी उन्हाचा आस्वाद घेत मासे पकडण्यात गुंग होते. हे पक्षी साधारण १०० सेंटीमीटर उंचीचे असतात. यांची चोच लांब आणि पिवळ्या रंगाची असते. केशरी डोके, काळे पांढरे पंख आणि गुलाबी पिसांची शेपटी यामुळे एखाद्या चित्रकाराने रंगवावे असे हे पक्षी दिसतात. यांचे आवडते अन्न म्हणजे मासे, बेडूक आणि साप. यांचे आकाशातील उडणारे थवे अत्यंत देखणे दिसतात आणि फोटोग्राफर्स हे क्षण टिपण्यासाठी अत्यंत आतुर असतात. याचबरोबर आम्हाला पाणकावळे, पांढरा शराटी, काळा शराटी, छोटा शराटी, चमचा बदक, गाय बगळा, राखी बगळा, खंड्या असेही पक्षी दिसले. पाण्यामध्ये मस्त पोहत असलेली अनेक प्रकारची बदके पहिली. यात पट्ट कदंबांची शिस्तबद्ध रांग पाहायला मजा येते. शिवाय चक्रवाक, हळदी कुंकू, चक्रांग बदक, वारकरी, थापट्या, कमळ पक्षी पाहिले.

याचसोबत जांभळी पाणकोंबडी, टिटवी, तीरचिमणी, होला, भारद्वाज, वेडा राघू, ब्राह्मणी मैना, गप्पीदास, काळा गप्पीदास, कोतवाल हे नेहमीचे पक्षी देखील पाहिले. दलदल ससाण्याची जोडी घिरट्या घालून आपले सावज शोधताना दिसत होती. निघताना अगदी शेवटी मात्र आम्हाला एका सर्प गरुडाने दर्शन दिले आणि वारी पावली असे म्हणत परतलो. अर्थातच ही पंढरीच्या वारीसारखी नित्यनेमाचे वारी असल्याने नांदूर मध्यमेश्वर विषयी अजून पुढे लिहीनच. 

फोटो: सुजाता बाबर                        

Add to Anti-Banner

खंड्या आणि बंड्या

खंड्या आणि बंड्या! किती गोड नावे आहेत ही! ७० - ८० सालच्या सिनेमात दोन दोस्तांना शोभून दिसणारी टोपणनावे!

अगदी आपल्या शेजारच्या गल्लीत यांच्यासोबत आता खेळायला जाऊ असे वाटणारी नावे. ही नावे आहेत मोहक पक्ष्याची. हा पक्षी म्हणजे किंगफिशर. खंड्या म्हणजे निळसर रंगाचा किंगफिशर आणि बंड्या म्हणजे राखाडी आणि काळ्या रंगाचा किंगफिशर. हे पक्षी Alcedinidae या फॅमिलीचे आहेत. आपल्याकडे तीन प्रकार जास्त प्रमाणात पहायला मिळतात. एक असतो सामान्य खंड्या, दुसरा असतो लहान खंड्या आणि तिसरा असतो राखाडी आणि पांढरा बंड्या. आमच्या बागेत आम्ही एका कुंडीत कमळे लावली आहेत, तिथे हा पक्षी नित्यनेमाने येतो. शिवाय खूप झाडी आणि गारवा असल्याने खंड्या बरेचदा मागच्या एका उंच झाडावर कधीकधी बसतो. अनेकदा कमळाच्या कुंडीजवळच्या तारेच्या कुंपणावर देखील बसलेला असतो. आमची लवकरच ओळख झाल्याने तो बराच वेळ तिथे बसत शीळ घालत असतो. एखादा खुळखुळा वाजवा तशी याची शीळ असते. ती पण मी बरेचदा रेकॉर्ड केली. कुठेही पाणथळ जागेवर, तळ्याकाठी किंवा नदी किनारी गेलो की हे पक्षी हमखास दिसतात. एखाद्या वाळलेल्या आणि  पाण्याबाहेर चार पाच फूट उंचीवरच्या झाडाच्या टोकावर बसलेले असतात. भेदक नजरेने पाण्यात भक्ष्य शोधात असतात आणि एखादा मासा, खेकडा दिसला की सूर मारून टिपून घेतात. तसे हे माणसाच्या फार जवळ जात नाहीत. खूप लाजाळू असतात. पण माणसांना खूप घाबरतही नाहीत.

अतिशय देखणे निळ्या मोरपिशी रंगांचे आणि अत्यंत चमकदार पंख, गडग गुलाबी रंगाची चोच आणि तपकिरी रंगाचे डोके व मान यामुळे हे पक्षी सहज लक्ष वेधून घेतात. यांच्या पंखाची विशिष्ट रचना असते. त्यामुळे त्यावर पडणारा प्रकाश हा परावर्तीत होवून चमकतो. त्यामुळे हा पक्षी फारसा शोधावा लागत नाही. याची चोच ही कडक आणि एखाद्या भाल्यासारखी कठीण असते, त्त्यामुळे ते सहज मासा किंवा खेकडा पकडू शकतात. यामध्ये मादी ही अधिक रंगीत आणि आकर्षक दिसते. इतर पक्ष्यांमध्ये बहुधा उलटे पहायला मिळते. किंगफिशरच्या जोड्या नदीकाठी एकत्रित बिळे तयार करतात. ही बिळे ३ ते ८ फूट इतकी लांब असू शकतात. किंगफिशर पक्ष्याची दृष्टी अगदी वैशिष्ट्यपूर्ण असते. हा पक्षी पाण्याबाहेर किंवा हवेत असतो तेव्हा याचे दोन्ही डोळे स्वतंत्रपणे काम करतात (Monocular) आणि पाण्यामध्ये असतो तेव्हा दोन्ही डोळे एकच काम करतात (Binocular). सामान्य किंगफिशरला स्वतःच्या वजनाच्या ६०% वजनाचे अन्न रोज खावे लागते. हा पक्षी वजनाला अगदी हलका असतो. त्याची अंडी तर खूपच हलकी असतात. अंड्याचा आकार १.९ सेंटीमीटर ते २.२ सेंटीमीटर इतका असतो आणि वजन हे साधारण ४.३ ग्रॅम इतके असते. मादी एका वेळी ५ ते ७ अंडी घालते, क्वचित १० अंडी पण घालते. साधारण २० दिवसांनी पिल्लू बाहेर येते आणि पुढे २४ – २५ दिवस घरट्यातच राहते. ते इतके भुकेले असते की कधीकधी दिवसाला १०० माश्यांची मागणी करते! 

पालक किंगफिशर प्रेमाने एवढे मासे पकडून आणून खाऊ घालतात. या पक्ष्याचे आयुष्य साधारण २० वर्षांचे असते. सर्वात अधिक जगलेला किंगफिशर २१ वर्षांचा होता. काही भागांमध्ये हे पक्षी स्थलांतर करतात. विशेषतः हिवाळ्यामध्ये जेव्हा पाणी गोठते तेव्हा ते स्थलांतर करून पाणथळ जागी जातात. कधीकधी हे पक्षी ३००० किमी इतके स्थलांतर करतात.

बंड्या जरी रंगीत नसला तरी त्यावर ठिपक्यांसारखे आणि पट्टेरी काळे रंग पसरलेले असल्याने हा पक्षी देखील देखणा आणि अत्यंत डौलदार दिसतो. 

फोटो व व्हिडीओ: सुजाता बाबर

Add to Anti-Banner

अग्निपंखी किंवा रोहित

सध्या नाशिकमध्ये या पक्ष्यांची रेलचेल सुरु झालीय. दिसायला अतिशय सुंदर! अगदी नावाप्रमाणे अग्निपंखी! याचे इंग्रजी नाव फ्लेमिंगो आणि लोकप्रिय नाव विंग्ज ऑफ फायर. उडताना या पंखांमध्ये खरेच आग धगधगते आहे असेच वाटते. सर्वसाधारणपणे हा पक्षी स्थलांतरीत पक्षी नाही. पण सध्या हवामानात होणाऱ्या मोठ्या बदलांमुळे तो जिथे त्याचे अन्न असेल तिथे स्थलांतर करतो. आपल्या नाशिकमध्ये साधारण डिसेम्बर ते फेब्रुवारी हा काळ खास रोहित पक्ष्यांचा मोसम असतो. महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी यांचे वास्तव्य आहे. सर्वात प्रसिद्ध जागा म्हणजे भिगवण, उरण, शिवडी, नांदूर मध्यमेश्वर, जायकवाडी. इतरत्र बऱ्याच ठिकाणी हे पक्षी दिसतात. हा पक्षी अक्षरशः वेड लावतो. दिसायला अतिशय देखणा, आकाराने मोठा. भव्य पंख आणि लाल भडक रंग. हे सगळेच विलक्षण असते. शिवाय यांचे मोठे थवे असतात. त्यामुळे सगळेच मोहवून टाकणारे असते. विशेषतः यांचे उड्डाण आणि पाण्यामध्ये उतरणे  (take off and landing) हे देखील तासनतास बघत राहावे असे वैशिष्ट्यपूर्ण असते. यामुळे फोटोग्राफर्सचा हा अत्यंत प्रिय पक्षी आहे.

याचे शास्त्रीय नाव आहे Phoenicopterus Phoenicoparrus, फिनिकोप्टेरस फिनिकोपारस. आफ्रिकेमध्ये हा पक्षी मोठ्या प्रमाणत दिसतो. भारतामध्ये कच्छच्या लहान रणामध्ये यांचे वास्तव्य असते. पाणी कमी झाले की चिखलाची लहान किल्ल्यासारखी रचना बांधतात आणि त्यात त्यांची अंडी उबवतात. रोहित पक्षी या सगळ्या पक्षी जमातीमधील उंच पक्षी आहे. साधारण पाच फूट उंच असतो. पण वजन मात्र केवळ १.८ ते ३.६ किलो इतकेच असते. हे गरजेचे असते. हलके असण्यामुळे हे पक्षी लाखो किलोमीटर अंतर उडत पार करत असतात. हा पक्षी अगदी हुशार आहे. तो अशा ठिकाणी राहतो जिथे इतर पक्ष्यांचे अन्न फारसे नसते. त्यामुळे त्यांच्या वास्तव्याच्या ठिकाणी इतर शिकारी पक्षी फारसे येत नाहीत आणि त्यामुळे ते स्वतः सुरक्षित राहतात. यांची चोच वैशिष्ट्यपूर्ण असते त्यामुळे ते चिखलामध्ये देखील अन्न शोधून उचलू शकतात. यांचे मुख्य अन्न म्हणजे लहान मासे आणि शैवाल. म्हणूनच हे पक्षी पाणथळ जागांमध्ये आढळतात. यांची चोच म्हणजे एक प्रकारची गाळणी असते. ते जेव्हा अन्न चोचीने उचलून घेतात तेव्हा त्यात त्यांचे मुख्य अन्न, चिखल आणि पाणी असते. यामध्ये पाणी व माती ते बाहेर टाकून देतात व अन्न म्हणजे मासा किंवा शैवाल फक्त आत घेतात. या शैवालामध्ये आणि प्लँक्टनमध्ये बीटा कॅरोटीन असते. यामुळे रोहित पक्ष्यांचे पंख लाल गुलाबी असतात. जेवढे अधिक बीटा कॅरोटीन तेवढे त्यांचे पंख गुलाबी लाल असतात. त्यांच्या पंखाखाली काळी पिसे असतात आणि जेव्हा ते उंच उडतात तेव्हाच ही काळी पिसे दिसतात. अगदी संपूर्ण शरीर गुलाबी दिसणारे रोहित देखील असतात. आपल्याकडे येणारे रोहित मात्र संपूर्ण लाल किंवा गुलाबी नसतात तर पांढऱ्या आणि लाल अशा मिश्रित रंगांचे असतात. पक्षी संग्रहालायात ठेवलेल्या रोहित पक्ष्यांना जर जिवंत कोलंबी मासे दिले नाहीत तर ते संपूर्ण पांढरे पडतील.

तुम्ही जर शेकडो रोहित पक्ष्यांचा थवा पाण्यामध्ये फिरताना पाहिला तर तुमच्या लक्षात येईल की हे एक सुंदर नृत्य असते. गंमत म्हणजे एखाद्या समूह नृत्याप्रमाणे हे पक्षी अगदी एकसारखे नृत्य करीत असतात. यामध्येच ते आपला जोडीदार निवडतात. नर आणि मादी दोघे मिळून अंड्यासाठी चिखलाचे घरटे बांधतात. दोघेही त्या अंड्याची काळजी घेतात. बरेचदा मादी जर अंड्यावर बसलेली असेल तर नर कोणी शिकारी पक्षी येणार नाही याकडे काटेकोरपणे लक्ष देत असतो. अंड्यातून जेव्हा पिल्लू बाहेर येते तेव्हा दोघेही नर आणि मादी आपापल्या घशामध्ये एक विशिष्ट प्रकारचे दुध तयार करतात आणि ते पिल्लाला देतात. या दुधाला क्रॉप मिल्क असे म्हणतात. पिल्लांचा रंग राखाडी-पांढरा असतो. पण पिल्लू थोडेसे मोठे झाले की ते “फ्लेमिंगी फूड” म्हणजे मासे, शैवाल खायला लागते आणि मग गुलाबी, लाल दिसायला लागते. याला साधारण वर्षतरी लागते. तुम्ही कोणी रोहित पक्षी पाहिला नसेल तर जरूर पहा. एकदा का तुम्ही त्याचे दर्शन घेतले की दर वर्षी वारी कराल हे निश्चित!

(फोटो: सुजाता, मिलिंद आणि रोहित बाबर)

   

पक्षी - माझे सखेसोबती

लहानपणी जेवण भरवताना आजी किंवा आईच्या तोंडी “एक घास चिऊचा, एक घास काउचा..” अशा गोड आर्जवांनी मुलांना अन्नाची चव कळायची. आणि मग इतकी सवय होते की चिऊ, काऊ, पोपट, मैना जेवणासोबत नसली की मुलांना जेवण जायचे नाही. आयुष्यात पक्ष्यांची ओळख व्हायची ती अशी. मला मुळातच निसर्गाविषयी प्रेम. लहानपणी गड, किल्ले, खेडी यांच्याशी सततचा संपर्क होता. पुढे जाऊन आकाशात दिवसा पक्षी आणि रात्री ग्रह-तारे पाहण्याचा छंद लागला. नाशिकला आले आणि मला पक्ष्यांची खऱ्या अर्थाने ओळख झाली. मी एच.पी.टी. कॉलेजमध्ये संशोधन करत असताना माझे गाईड डॉ. बालसुब्रमण्यम आणि दिगंबर गाडगीळ काका यांच्यामुळे पक्षी निरीक्षणाला जायला सुरुवात झाली. पक्षी मित्र मंडळाचे थोडेफार कामही करु लागले. तेव्हा आमच्या कॉलेजमध्येच इतके पक्षी दिसायाचे की कुठे बाहेर जायची गरज नसायची. तरी देखील नांदूर मध्यमेश्वरला वर्षातून एकदा का असेना पण भेट द्यायचो. नाशिक वाढले, झाडे कमी झाली, सिमेंटचे जंगल उभे राहिले, मोबाईल्सचे मोठे टॉवर्स उभे राहिले आणि पक्षी दिसणे कमी झाले.

ही आवड अधिक जोपासली गेली ती सध्याच्या घरात रहायला आल्यावर. आमच्या घरामागे थोडी जागा होती. पर्यावरणातील एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे पक्षी. परिसंस्थेचे चक्र हे अनेक घटकांमुळे जरी पूर्ण होत असले तरी यामध्ये पक्ष्यांची भूमिका अधिक महत्त्वाची आहे. सभोवताली आपल्याला समृद्ध निसर्ग हवा असेल तर झाडे लावणे आणि तीही अशी की भरपूर पक्षी येतील अशी झाडे लावणे याला पर्याय नाही. आम्ही भरपूर झाडे लावली. अवघ्या वर्षाच्या आत पक्ष्यांची ये-जा सुरु झाली. सुरुवातीला अगदी चिमण्या दिसल्या तरी मजा वाटायची. एका वेळी अगदी तीस-चाळीस चिमण्या एकत्र यायच्या. मग कॅमेरा विकत घेतला आणि फोटो काढणे सुरु झाले. फेसबुकवर टाकलेल्या पक्ष्यांच्या फोटोवर आलेल्या कॉमेंट्सनी एकूणच शहरी भागात पक्ष्यांचे दर्शन किती दुर्लभ झाले आहे आणि किती जणांना ते हवेहवेसे वाटते आहे याची जाणीव झाली. आजपर्यंत आमच्या बागेत मला दिसलेल्या साधारण वेगवेगळ्या ५० पक्ष्यांचे मी फोटो काढून ठेवले, काही व्हिडिओ रेकॉर्डिंग पण केले. हळूहळू त्यांच्या सवयी, नर, मादी आणि पिल्लांचे नाते, त्यांचे कॉल्स, प्रत्येक पक्ष्याचे वेगळेपण लक्षात यायला लागले. मला या सगळ्याची गम्मत तर वाटतेच पण निसर्गाच्या अजोड आविष्काराची प्रचीती पदोपदी येते. खंड्याचे सुंदर रंग, सुगरणीचे घरटे बांधण्याचे कौशल्य, शिक्रा पक्ष्याची भेदक नजर आणि शिकार, भारद्वाजाचा डौल आणि कोकिळेचे धूर्त वागणे जवळून पाहायला मिळते. एकदा तर निळाशार निलांग अवघ्या दोन फुटावर बसला होता हे पाहून तर मी चाट झाले होते, किती वेळ मला आनंदामुळे फोटो काढण्याचे भानही राहिले नाही. मला हे सगळे एखाद्या थेरपीसारखे वाटते. काम करताना अधून मधून खिडकीतून ही निरीक्षणे करणे म्हणजे एक उत्तम ब्रेक असतो. मी आमच्या परिचयातल्या लोकांना हे फोटो दाखवायला लागले. हळूहळू काही जण आमच्या बागेला भेट द्यायला लागले. मी या सगळ्या फोटोंचे पीपीटी प्रेझेन्टेशन तयार केले. लहानसा छंद माझ्यासाठी एक चळवळ बनला. पुस्तके जमा केली. अनेक ठिकाणी खास पक्षी निरीक्षणासाठी जाऊ लागले. पक्ष्यांच्या लीलया पाहताना इतके हरपून जायला होते की अनेकदा त्यांचे फोटो किंवा व्हिडीओ घेणे सुद्धा लक्षात राहत नाही. छंदातून जे काही मी जमा केले आहे ते संचित एक दस्तावेज आहे असे अनेक जणांनी मला सांगितले. ब्लॉगमधून इतरांपर्यंत पोहोचवावेसे वाटते आहे म्हणून हा सोस.

चिमणी, कावळा, कोकीळ, घार, कापशी घार, कोतवाल,साळुंकी, चष्मेवाला, शिंजीर, जांभळ्या पाठीचा सूर्यपक्षी, रामगंगा, नाचरा, शिंपी, बुलबुल, धनेश, राखी वटवट्या, सातभाई, सुभग, हळद्या, तांबट, भारद्वाज, पावश्या, पोपट, ठिपक्यांचे कबुतर, खवल्यांचा मुनिया, काळा मुनिया, पिवळा धोबी, पांढरा धोबी, हुदहुद, थिरथिरा, तीरचिमणी, दयाळ, चीरक, खाटीक, खंड्या, मुनिया, होला, ब्राह्मणी मैना, वेडा राघू, टिटवी आणि कितीतरी पक्षी हे सगळे मला सखेसोबती वाटतात.

माझ्यासाठी सगळ्यात उत्तम वरदान म्हणजे नाशिकच्या आसपास अनेक ठिकाणी उत्तम पक्षीनिरीक्षण करता येते आणि नाशिकमध्ये अनेक निसर्ग प्रेमी आणि पक्षी प्रेमी आहेत. यांच्यामुळे मला नेहमी प्रेरणा मिळत असते. तर मग, जाणून घेवूया पक्ष्यांच्या अनोख्या जीवनाबद्दल!

फोटो: सुजाता, मिलिंद आणि रोहित बाबर