मधुर रामगंगारा

आम्ही एकदा जैसलमेरला गेलो होतो. तिथे सम ड्यून्समध्ये आंतरराष्ट्रीय संगीत महोत्सव होता आणि त्याचा एक भाग म्हणून रात्री आकाशदर्शन करण्यासाठी आम्हाला बोलावले होते. खगोलमंडळातर्फे आम्ही तिघेजण गेलो होतो. आमचे काम फक्त रात्री असायचे. आम्ही सगळ्यांपेक्षा दूरवर तंबू ठोकला होता. दुपारी बहुधा विश्रांती असायची. पहिल्याच दिवशी दुपारी तंबूमध्ये सहजच पडले असताना अगदी मधुर आवाज ऐकायला आला. माणसांच्या त्या संगीत मैफलीमध्ये एका पक्ष्याचा मधुर नैसर्गिक आवाज अतिशय गोड वाटत होता. तंबूतून बाहेर येऊन पाहिले तर एका वाळलेल्या झाडावर सुंदर टिट किंवा रामगंगारा पक्षी बसलेले होते.

फोटो काढायला गेले तर चटकन उडून गेले. आमच्या घरामागच्या झाडावर हे पक्षी नेहमी येत असतात. सकाळी सकाळी अशा गोड आवाजाने जाग येणे म्हणजे केवढे सुख असते! सगळा दिवसच गोड होऊन जातो. हा पक्षी म्हणजे निसर्गाची कमालच म्हणायला हवी. सममिती किंवा सिमेट्री शिकवायची असेल तर या पक्ष्याचे उदाहरण द्यावे इतकी सुंदर सममिती या पक्ष्याच्या पंखांवर असते. अक्षरशः भूमिती चित्रे आखावीत इतकी सुंदर डिझाइन्स या पक्ष्याच्या पंखांवर असतात. केवळ काळा, पांढरा आणि ग्रे रंगामधला हा पक्षी अतिशय सुंदर असतो. कोणतीही रंगीबेरंगी नक्षी नसताना देखील सौंदर्य काय असते याचा मूर्तीमंत नमुना म्हणजे राम गंगारा किंवा हा सिनेरीयस टिट. याचे द्विपदी नाव (Binomial name) आहे Parus cinereus. 
हा पक्षी ग्रेट टिट कुटुंबामधला पक्षी आहे. या पक्ष्याची पाठ ग्रे रंगाची असते आणि पोट पांढऱ्या रंगाचे असते. डोक्याचा अर्धा भाग काळ्या रंगाचा

असतो. मादी रामगंगाराच्या पोटावर एक अरुंद उदरस्थ रेषा असते आणि मादी ही किंचित रंगाने फिकी असते. शेपटी काळी असते पण वरच्या बाजूच्या शेपटीतले पंख मात्र फिकट काळे किंवा ग्रे रंगाचे असतात. मधल्या पंखांच्या ४ जोड्या बाहेरील बाजूने फिक्या रंगाच्या असतात. मधली पंखांची जोडी मात्र पांढरी असते. पाचव्या पंखांच्या जोडीला काळ्या शेंड्या असतात तर आतल्या बाजूने काळ्या रंगांचे पट्टे असतात. पंखांची सगळ्यात बाहेरची जोडी पांढऱ्या रंगाची असते आणि त्यात काळ्या बारीक रेषा असतात. खालच्या बाजूची शेपटी मध्यावर काळी तर दोन्ही कडांना पांढरी असते. या सगळ्या रंगसंगतीमुळे हा चिमणीएवढा पक्षी अतिशय देखणा दिसतो. ग्रेट टिट मात्र पिवळसर आणि हिरव्या छटा असलेला पक्षी असतो.     

या कुटुंबात अनेक प्रकारचे पक्षी आढळतात. शिवाय प्रत्येक भूप्रदेशाप्रमाणे त्यांचा ग्रे रंग गडद किंवा फिक्का होत जातो. भारतामध्ये हा अगदी सामान्यपणे दिसणारा पक्षी आहे.

बहुधा हे पक्षी जोडीमध्ये किंवा समूहामध्ये दिसतात. आमच्या घरामागे

आम्ही खास पक्षी येतील अशी झाडे लावली असल्याने रामगंगारा एकदम थव्यांमध्ये येतात आणि त्यांच्या आवाजाने सगळी बाग सुमधुर होऊन जाते. अशा टोळ्यांमध्ये ते झाडांवर आले की विचलित झालेल्या किटकांवर झडप घालतात. यात प्रामुख्याने सुरवंट, लहान किडे, कीटक यांना ते पकडतात. याशिवाय झाडांवरच्या कळ्या आणि फळे हे देखील यांचे आवडते खाद्य आहे. कधीकधी किड्यांना पायांनी पकडून ठेवतात आणि चोचीने बारीक तुकडे करून खातात. काहीवेळा काही कठीण किंवा टणक बियांवर चोचीने हातोड्यासारखे ठोकून बारीक तुकडे करून देखील खातात.   

सर्वात आकर्षक म्हणजे यांचे कॉल्स. लहान लहान विराम घेत तीन चार वेळा टीटीविसी.. टीटीविसी.. विट्सीसीसी अशा प्रकारचा आवाज काढत बागडत असतात.

विशेषतः प्रजनन काळात कॉलिंग कायम चालू असते. हे पक्षी एका वेळी साधारण ४ ते ६ अंडी घालतात. झाडांच्या कपारींमध्ये, भिंतींमध्ये किंवा घट्ट चिखलामध्ये हे पक्षी घरटी बांधतात. घरट्याचे दार अगदी छोटेसे असते आणि ते मॉस, केस आणि पिसे यांनी बंद करून ठेवलेले असते. याचे मुख्य कारण म्हणजे संरक्षण. कधीकधी सुतार किंवा तांबट पक्ष्यांची रिकामी जुनी घरटी देखील हे पक्षी वापरतात.    

या पक्ष्याचे फोटो घेणे म्हणजे कौशल्यच आहे. कारण हा पक्षी अगदी लाजाळू असतो. शिवाय पटकन इकडे तिकडे बागडत असतो. त्यामुळे स्थिर रामगंगारा दिसणे अगदी दुर्मिळ! 

सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे आपल्या पर्यावरण स्वच्छतेमध्ये ते मोठे योगदान देत असतात.

फोटो आणि व्हिडिओ: सुजाता बाबर