भारदस्त भारद्वाज

लहानपणी आम्हाला भारद्वाज पक्ष्याची एक गोष्ट सांगितली जायची. झाडावर भारद्वाज दिसला की त्या झाडाला तीन प्रदक्षिणा घालायच्या म्हणजे इच्छा पूर्ण होतात. आणि हो, या फेऱ्या पूर्ण होईपर्यंत भारद्वाज मात्र उडून जायला नको. आणि समजा, जोडी असेल तर मात्र तुम्ही अगदी भाग्यवान! मग आम्ही भारद्वाज कुठल्या झाडावर आहे का हे शोधत बसायचो. बहुदा मुलांना घराबाहेर काढायचा हा एक मार्ग असावा. 

जमिनीवर पाला पाचोळ्या मधे फिरणारा पक्षी 

आता मात्र आमच्या बागेत आम्हाला रोजच भारद्वाज दिसतो. ग्रेटर कौकल किंवा क्रो फिझंट ही या पक्ष्याची इंग्रजी नावे. याचे शास्त्रीय नाव सेंट्रोपस साईनेसिस (Centropus sinesis) असे आहे. मराठीत भारद्वाज, कुंभार कावळा अशा वेगवेगळ्या नावाने ओळखला जातो. तसेच लाल कावळा, सुलक्षणी, कुंभारकुकडी, कुक्क्कुटकुंबा, कुक्कुडकोंबा ही सुद्धा भारद्वाजाची वेगवेगळी नावे आहेत.  

मोरासारखा डौलदार भरारी घेणारा. ही भरारी घेत असताना याचे तपकिरी सोनेरी पंख अतिशय सुंदर दिसतात. भारद्वाज हा भारतात आणि पूर्व आशियामध्ये अगदी सामान्यपणे दिसणारा पक्षी आहे. हा भारतापासून ते दक्षिण चीन व इंडोनेशिया पर्यंत सगळीकडे आढळतो.

डोके काळे, तर जांभळ्या छटा असलेले काळेशार अंग असते आणि त्याला

सोनेरी पक्षी 

एक अनोखी चकाकी असते. पाठ आणि पंख मात्र तांबूस पिंगट तपकिरी रंगाचे असतात. हा रंग देखील सोनेरी रंगासारखा चकाकत असतो. डोळे मात्र अगदी भेदक आणि लाल भडक असतात. याचा आकार साधारण ४५ सेंटीमीटर इतका असतो. म्हणजे डोमकावळ्यासारखा. आणि वजन साधारण २३० ते २७० ग्रॅम इतके असते. नर आणि मादी दोघेही दिसायला सारखेच असतात. भारद्वाज जरी ककु कुटुंबातील सदस्य असला तरी हा इतरांच्या घरट्यात आपले अंडे टाकून निघून जाणारा पक्षी नाही. यामुळे तो स्वतःचे आब राखून असतो. बहुदा यामुळेच त्याला एक वेगळा डौल असतो. सावंतवाडीचा शहरपक्षी म्हणून भारद्वाज निवडून आला आहे.  

तहानलेला असला तरी डौल पहा!  

हा पक्षी अगदी कुठेही आढळतो. मानवी वस्तीच्या जवळ, मैदानी, गवताळ प्रदेशात, झाडाझुडूपात देखील आढळतो. बहुदा त्याला जमिनीवर रहायला आवडत असावे. आमच्या बागेमध्ये बहुदा रोजच जमिनीवर फिरताना दिसत असतो. अनेकदा जोडीने असतो. जमिनीवरचे किडे, अळ्या टिपत असतो. आणि अगदी बिनधास्त फिरत असतो. त्याला इतर गोष्टींचे फारसे भय वाटत नाही. एका झाडावरून दुसऱ्या झाडावर झेप घेताना अतिशय सुंदर दिसतो. लहान मोठे किडे, पाली, सुरवंट, उंदीर, सरडा हे या पक्ष्याचे मुख्य अन्न आहे. तामिळनाडूमध्ये हे पक्षी गोगलगायी खाताना दिसले आहेत. 

ओळखायला अगदी सोपा. झाडांमध्ये जोरजोरात कूप कूप असा आवाज आला की भारद्वाज आहे हे लगेच समजते. आणि गंमत म्हणजे एका पक्षाने आवाज काढायला सुरुवात केली की दुसरा देखील आवाज काढायला लागतो. आणि एकदा सुरुवात केली की किमान २० वेळा तरी आवाज काढतच राहतो. सकाळी साधारण १० वाजेपर्यंत आणि दुपारी चारच्या सुमारास हे पक्षी सक्रीय होतात. सकाळी-सकाळी उन्हामध्ये पंख वळवत असतात.   

नर पक्षी मादीला खुश करण्यासाठी नजराणा म्हणून खाऊ आणतो. मादी खुश झाली की शेपटी खाली करते आणि पंख मिटवून घेते. बहुदा हे तिचे 

शांतपणे रमणारी जोड़ी 

लाजणे असावे. सप्टेंबर हा विणीचा हंगाम असतो. घरटे तीन ते आठ दिवसांमध्ये बांधून होते. जमिनीपासून साधारण सहा मीटर उंचीवर घरटे बांधले जाते. एका वेळी ३ ते ५ अंडी घालतात. काही वेळा कावळे या अंड्यांवर हल्ला करून फोडून टाकतात.   

भारतामध्ये याला श्रद्धास्थान मानले गेले आहे. भारद्वाज नावाचे ऋषी देखील पुराणांमध्ये आहेत. या पक्ष्याशी निगडीत अनेक अंधश्रद्धा आणि विश्वास आहेत. काहीही असो, हा पक्षी मला रोज दिसतो, याचे चालणे, उडणे, भरारी घेणे हे सगळे पाहायला मजा येते. हे सगळे अतिशय ग्रेसफुल आहे.

फोटो व व्हिडिओ: सुजाता बाबर 

या पक्षयाचा आवाज ऐका :
http://www.xeno-canto.org/species/centropus-sinensis?view=3